Lipa całolistna nr 3009 w Arboretum w Kórniku (październik 2020) 

Lipa całolistna (Tilia tuan Szyszył.) pochodzi ze Środkowych Chin. Zalicza się ją do sekcji Astrophilyra.

Gatunek ten cechuje się duża różnorodnością wewnątrz naturalnych populacji oraz między nimi. W Polsce lipa ta jest słabo znana, dotyczy to również producentów drzew ozdobnych, którzy czasem pod tą nazwą sprzedają inne lipy (na przykład lipę amerykańską gwiaździstą).

Dendrolodzy od 1925 roku wyszczególnili aż 15 taksonów, które są obecnie zaliczane do gatunku.

Są to między innymi: Tilia obscura Hand.-Mazz., Tilia oblongifolia Rehd., Tilia mofungensis Chun & Wong, Tilia chenmoui Cheng, Tilia mesembrinos Merrill, Tilia omeiensis Fang, Tilia nanchuanensis Chang, Tilia hupehensis Chang, Tilia tristis Chun & Chang, Tilia austroyunnanica Chang, Tilia angustibracteata Chang, Tilia gracialis Chang.

Ponadto dyskusyjny jest status taksonów Tilia kueichouensis Hu i Tilia likiangensis Hung T. Chang, które Pigott D. również zalicza do Tilia tuan, natomiast Flora of China traktuje je jako odmienne gatunki.

Drzewa rosnące w naturalnym środowisku w lasach położonych w dolinach rzek osiągają wysokość do 23 m, u nas dorastają do 15m.

Najstarsze trzy egzemplarze tego gatunku rosną w Arboretum PAN w Kórniku. Mają one nadany numer 3009, zostały pozyskane w 1928 z Arnold Arboretum w USA. Jedno z drzew straciło w 2017 roku koronę. Dzięki temu można z bliska oglądać nie tylko jego pień, ale również kwitnące i wydające owoc gałęzie.

Dwie lipy tego gatunku rozmnożone z drzew pochodzących z Kórnika znajdują się w Arboretum SGGW w Rogowie pod numerem 4925. Zostały rozmnożone w szkółce w 1959 roku prawdopodobnie z nasion. Do kolekcji trafiły w 1964.

Zarówno drzewa z Rogowa, jak i Kórnika kwitną bardzo intensywnie. Zatem - lipa całolistna obok niezwykłych walorów ozdobnych, stanowi wartościowy pożytek dla pszczół i dzikich zapylaczy.

Dzięki ludziom dobrej woli, których napotkałem na swojej drodze udało mi się zgromadzić w kolekcji Ogrodu Stu Lip aż 5 różnych genotypów tego gatunku, w tym 2 lub 3 odmiany chenmoui.

Niektóre źródła podają, że odmiana chenmoui  jest mrozoodporna w 7 strefie klimatycznej, jej uprawa w Polsce może być więc problematyczna.

Szczegółowy opis morfologiczny na podstawie książki Lipy, Marek Pogorzelec, Gorzów Wielkopolski 2021.

Pęd zimowy – średniej grubości, zielony, w miejscach nasłonecznionych brązowoczerwony, nagi, rzadziej z małymi gwiaździstymi włosami. Pąk zimowy – jajowaty, z trzema widocznymi łuskami, w kolorze pędu, o powierzchni nagiej, błyszczącej, rzadziej owłosionej, szczególnie przy czubku.

Blaszka liścia  – szeroko- do wąskojajowatej, o długości 80 - 130 mm, szerokości 50 - 90 mm (około 1,5 raza dłuższa niż szersza). Wierzchołek – ostry do spiczastego. Podstawa – asymetryczna, półsercowata. Brzeg liści na gałęziach z kwiatostanami – cały lub niemal cały, z zębami na przedłużeniu nerwów, w postaci szpilki albo bardzo płytkiego trójkąta. Brzeg liści na długopędach – z luźno rozrzuconymi trójkątnymi zębami. Górna powierzchnia – ciemnozielona, często z wyraźnie matową powierzchnią, dolna – młodych liści zielona, a dorosłych – zielonawoszara z brązowymi włoskami na brzegach bocznych nerwów, na pozostałej powierzchni – niemal naga do pokrytej kutnerem z białych gwiaździstych włosków, w większości (85%) 8-ramiennych.

Kwiatostan w postaci zwartej wierzchotki, zwykle 3-krotnie rozwidlonej, z 10 - 15 kwiatami, o średnicy 6 - 9 mm, płatki żółte, pręciki liczne, krótsze od płatków. W kwiecie obecnych jest 5 prątniczek. Podsadka – o długości 90 - 160 mm, szerokości 14 - 26 mm, wąskołopatkowata, osadzona lub z krótkim ogonkiem. Powierzchnia wewnętrzna – niemal naga albo z luźno rozmieszonymi gwiaździstymi włosami, zewnętrzna – z gęstym kutnerem z białych, gwiaździstych włosów. Po wyschnięciu barwy cynamonowej.

Owoc – kulisto-owalny, o długości 11 mm, średnicy 9 mm, bez żeberek, zakończony krótką dziobkowata szyjka. Powierzchnia chropowata, pokryta skąpym krótkim szarym kutnerkiem. Łupina gruba, zdrewniała, twarda, z jednym, rzadziej dwoma nasionami.

Tilia tuan subsp. oblongifolia (Rehd.) Pigott, syn.: Tilia oblongifolia Rehd.

Występuje naturalnie w prowincjach Anhui, Hunan. Dorasta do 4 - 12 m wysokości. Ogonek liścia właściwego o długości 15 - 25 mm, nagi. Blaszka o długości 70 - 110 mm, szerokości 35 - 50 mm, brzegiem piłkowana lub ząbkowana. Podsadka kwiatostanu eliptyczna o długości 70 - 100 mm. Owoc owalny o średnicy 7 - 8 mm. Brak informacji o występowaniu tego taksonu w polskich kolekcjach.

Tilia tuan subsp. tristis Pigott, syn.: Tilia tristis Chun & Chang.

Występuje naturalnie w północno-zachodniej części prowincji Kuangsi. Ogonek liścia właściwego o długości 30 - 60 mm, nagi. Blaszka – skórzasta, owalna, o długości 100 - 170 mm, szerokości 60 - 85 mm, brzegiem piłkowana. Podsadka kwiatostanu lancetowata, o długości 80 -120 mm. Owoc – owalny o średnicy 7 mm. Brak informacji o występowaniu tego taksonu w polskich kolekcjach.

Flora of China wyróżnia poza odmianą typowa, dwie inne występujące na stanowiskach naturalnych: Tilia tuan var. chinensis Rehd. & E. H. Wilson i Tilia tuan var. chenmoui (W. C. Cheng) Y. Tang.

Tilia tuan var. chinensis Rehd. & E. H. Wilson, syn.: Tilia miqueliana Maxim. var. chinensis Szyszył., T. oblongifolia var. sangzhiensis B.R. Liao & W.X. Wang.

Pochodzi z południowo zachodniej części Chin. Młode pędy i pąki gęsto owłosione. Liście podobne do miqueliana, blaszka szerokojajowata o długości 100 - 120 mm, szerokości 70 - 100 mm, brzegiem wyraźnie ząbkowana. Podsadka kwiatostanu osadzona, o długości 80 - 120 mm, wierzchotka z 16 - 22 kwiatami. Opis częściowo odpowiada lipie T4032 z Arboretum w Chwalęcicach, uzyskanej z Arboretum w Kórniku.

Tilia tuan var. chenmoui (W.C. Cheng) Y. Tang, syn.: Tilia chenmoui W.C. Cheng

Występuje na małym obszarze w górach prowincji Yunnan na wysokości 2100 - 2400 m n.p.m. Paki i młode gałązki gęsto owłosione, włoski żółtawe. Gwiaździste włoski występują również na górnej powierzchni blaszki liścia. Podsadka kwiatostanu z ogonkiem, o długości 120 - 160 mm, wierzchotka z 3 - 6 kwiatami. W Arboretum w Chwalęcicach znajdują się trzy egzemplarze tej odmiany o różnym pochodzeniu.

Tekst i zdjęcia: Marek Pogorzelec